مقدمه:
سیاست خارجی کشورها بر اساس منافع ملی آنها قابل ترسيم است اما همه آنها در یک قالب کلی قرار می گیرد که یک ساختار عقلانی و منطقی است، در این مطلب اصول و مباني سیاست خارجی از ديدگاه دكتر محسن رضايي و بر مبناي سند چشم انداز 1404 مورد بررسی وارزیابی قرار می گیرد.

از نظر هالستی سیاست خارجی مجموع اقدامات یک دولت درقبال محیط خارجی و شرایط داخلی موثر بر اقدامات مزبور است كه در برگیرنده مقاصد و ارزش ها مي باشد. به نظر او کسانی که ازطرف یک جامعه تصمیم می گیرند این عمل را بدان خاطرانجام می دهند که محیط داخلی و خارجی را دگرگون سازند یا آن را حفظ کنند و یا قواعد و ساختارها را که به یک مجموعه خاص روابط مربوط می شود تنظیم نمایند. به بيان ديگر سیاست خارجی عبارت است از یک استراتژی یا یک رشته اعمال از پیش طراحی شده توسط تصمیم گیرندگان حکومتی که مقصود ازآن دستیابی به اهدافی معین، درچارچوب کلی و در محیط جهانی و بین المللی است. سیاست خارجی شامل تدوین و اجرای یک سلسله اهداف و منافع ملی است که درصحنه بین المللی ازسوی دولت ها انجام می پذیرد. از اين منظر سياست خارجي مي تواند فعال يا منفعل و يا تهاجمي-تدافعي باشد.

عوامل موثر در سیاست خارجی:
۱.متغیرهای فردی: ویژگی شخصیتی شخص تصمیم گیرنده برسیاست خارجی نقش دارد.
۲.متغیرهای نقش گرایانه: که بسته به نقشی که افراد بازی میکنند مي تواند در رويكردهاي تهاجمي- تدافعي، ايده آليستي و... نمود پيدا كند.

۳.متغیرهای نهادگرایانه: بعضی از کشورها نهادهایی دارند که تاثیر گذار هستند. توجه به نقش دين و روحانيت و سابقه طولاني نقش آفريني هيئات مذهبي و انديشه هاي ديني در سياست خارجي اثرگذار است.

۴.متغیرهای ملی گرایانه: این عامل گاه به صورت خودآگاه، گاه ناخودآگاه، مستقیم و غیر مستقیم بر سیاست خارجی تاثیر مي گذارد. در همين راستا به نقش مهم جغرافيايي ايران كه در منطقه خليج فراس و هارتلند نظام بين الملل قرار گرفته است بايد توجه ويژه نمود. همينطور تاريخ و سنن و آداب و رسوم و ارزش ها در اين خصوص مهم و قابل توجه است.

۵.متغیرهای نظام بين الملل: ساختار نظام بین المللی بر هدف ها وکنش های سیاست خارجی تاثیربسزایی دارد. هنگامی به اهمیت این عامل پی می بریم که ساختار مزبور دستخوش یک سلسله تغییرات و دگرگونی های اساسی و بنیادی شود. تشکیل قدرت ها و از میان رفتن همبستگی و انسجام بلوکی و ظهور دولت های مقتدر ضمن فراهم کردن فرصت های جدید، خطرهایی نیز به همراه دارد. در این روند محدودیت ها و موانع سابق از میان می روند و امکانات نو برای تنظیم مجدد هدفهای ملی و همچنین جهت گیری های جدید درسیاستگذاری خارجی برای دولت ها فراهم می شود. بسیاری از تصمیم ها و داده های سیاست خارجی، واکنش نسبت به رفتار سایر بازیگران بین المللی است کشورها درمناسبات خود با دیگران دست به یکسری اقدامات می زنند که این اقدامات سیاست خارجی یک کشور را تشکیل می دهد دانشمندان عرصه روابط و سیاست بین الملل با مطالعه اقدامات کشورها و درک چارچوب کلی آنها یکسری تقسیمات، تعاریف و الگوها را مطرح می سازند تا کسانی که با این مسائل سروکار دارند به برداشت و فهم کامل تری از واقعیت از بعد تئوریک و نظری دست یابند و بخصوص سیاستگزاران و حاکمان با شناخت واقعی تری دست به تصمیم گیری و اقدام می زنند و بدینوسیله بتوانند منافع ملی خویش را تامین کنند.

سیاست خارجی از منظر دکتر محسن رضایی:
با توجه به عوامل مؤثر در طراحی سیاست خارجی که در ستون بالا اشاره شده لازم است بر مبانی تحلیل سیاست خارجی از دیدگاه دکتر رضایی بپردازیم.

1- اعتلای ایران اسلامی در افق سند چشم انداز 1404:
بررسی سیاست خارجی، یکی از مهمترین مباحث در رشته روابط بین الملل است. در راستای دستیابی به اهداف سند چشم انداز بیست ساله در حوزه سیاست خارجی، جمهوری اسلامی می تواند از امکانات و پتانسیل های موجود در منطقه و با تکیه بر سناریوهای محتمل، راهبردهای مناسب را انتخاب کند و بر اساس آن، تحولات آینده را مدیریت کند. جمهوری اسلامی ايران با تجزیه و تحلیل موقعیت فرهنگی، اقتصادی، جغرافیایی و سیاسی خود و سایر رقبای منطقه ای و بررسی سایر ابعاد موجود و تأثیرگذار در سیاست و عملکرد کشورهای منطقه مورد نظر چشم انداز و در پیش گرفتن راهبردهای مشخص و کارآمد و با رویکرد فعالانه در سیاست خارجی خود می تواند زمینه لازم را جهت نیل به قدرت برتر منطقه مورد نظر ایجاد نماید. در تقسیم بندی قدرت های منطقه ای به قدرت های مفروض منطقه مورد نظر چشم انداز بیست ساله شامل ایران، ترکیه، عربستان، پاکستان، مصر و رژیم اشغالگر قدس و در نمای کلان تر کشورهای حوزه آسیای میانه- قفقاز و شبه قاره را شامل می شود.

2- ایران توسعه یافته متعالی:
همانگونه که در بند اول چشم انداز بیست ساله مطرح شده است، ایران کشوری توسعه یافته متعالی با مقتضیات «فرهنگی»، «جغرافیایی» و «تاریخی» خاص خود است. پس توسعه از سه رکن «مقتضیات»، «مبانی اجتماعی» و «ارزش ها» تأثیر پذیرفته و الگوی توسعه باید متناسب با آنها طراحی و اجرا گردد.

3- توجه به رفاه ملی:
حق هر ایرانی است که در رفاه نسبی در حد استانداردهای جهانی باشد. عناصر و مقدمات رفاه ملی شامل: سلامت، امنیت غذایی، فرصت های برابر، توزیع مناسب درآمد، عدم تبعیض، فقر و محیط زیست مطلوب، رژیم تأمین اجتماعی مناسب و برخورداری از نهاد مستحکم خانواده است. دكتر رضايي بر مبناي سند چشم انداز بیست ساله، رفاه ملی را به عنوان یکی از پشتوانه های مهم سیاست خارجی مردمی قلمداد می كند.

4- الهام بخش در جهان اسلام:
کشور ایران با ارایه مدلی نوین از مردم سالاری دینی در نظام سیاسی، پیوند مبارکی میان سنت و تجدد برقرار نمود و نظام سیاسی اسلام را احیا کرد و تصویری جدید از اسلام ناب محمدی را در عرصه سیاست بین الملل نمایان ساخت. ایران همانند دوره طلایی تمدن اسلامی که باعث بسط فرهنگ و علم گردید باید امروز نیز در جهان اسلام و نظام بین المل «فعال و مؤثر» اقدام کند و سبب «همگرایی اسلامی» شود. مقدمه این همگرایی بیداری اسلامی می باشد. تحولات 3 سال گذشته در جهان اسلام نشان از عمق تأثیر گذاری جمهوری اسلامی ایران داشته و همینطور مؤید درک صحیح تدوین کنندگان چشم انداز 1404 است که مبتنی بر تحلیل و دانش راهبردی در عرصه سیاست خارجی این مهم را پیش بینی کرده بودند.

5- جایگاه اول منطقه ای:
از منظر دکتر رضایی، اگر ایران خواستار قدرت اول منطقه است باید در زمینه های مختلف علمی ،صنعتی، اقتصادی و سیاست خارجی از رقبای خود پیشی بگیرد. به همین دلیل ایران باید برای زیر سیستم های ذیل طرحی استراتژیک تدوین نماید. این زیر سیستم ها عبارتند از:
- زیر سیستم آسیای مرکزی و قفقاز
- زیر سیستم خاورمیانه و خلیج فارس
- زیر سیستم هند و شبه قاره

بنابراین به جهت دستیابی به چشم انداز ایران فردا، باید در مناطق فوق دارای فناوری پیشرفته و توانایی تولید علم و رشد اقتصادی پر شتاب و سطح درآمد بالا بود و در وضعیت اشتغال کامل به سر برد.

جمع بندی:
از دیدگاه دکتر رضایی هویت، عزت، قدرت و اقتدار ملی، ایده آل و لازمه اعتلاي انسان مسلمان ایرانی است. معادلات دنیای جدید نیز چون گذشته، بر متغیر مهم و تأثیر گذار قدرت استوار است. تجربه دوران دفاع مقدس نشان داد كه ایران قدرتمند، توانایی دفع هر گونه تجاوز را دارد به شرطی که متکی به پشتیبانی ملت و یک اقتصاد توانمند و دیپلماسی فعال باشد. ایران با داشتن جمعیت کمی و کیفی، موقعیت ژئواستراتژیک و ژئوپولتیک، ذخایر عظیم هیدروکربنی، جایگاه ژئوکالچرال در دو حوزه ایرانی و اسلامی و کشوری که به حاکمیت ملی و استقلال اهمیت می دهد، اما متأسفانه هنوز به موقعیت، جایگاه و اعتبار در شأن خود در نظام بین الملل دست نیافته است.

* عضو هیات علمی دانشگاه لرستان و مسول کمیته سیاسی شبکه سراسری شهید تهرانی مقدم