تاريخ ايران در عصر جديد با جنبش مشروطه خواهی عجين است، انقلابی که تمامی روابط اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جامعه را زير و رو، و ايران را يکسره از دنيای کهن به جهان جديد انتقال داد.
موضوع ، انقلاب تجدد و نو شدن بود، امری که کشور ما با همه تلاش ها و کوشش های صد سال گذشته همچنان در کشاکش آن است. از اين رو تا زمانی که بحث تجدد و هماهنگی و همطرازی با جهان مدرن در ايران مطرح باشد، انقلاب مشروطه طراوت و تازگی خود را از دست نخواهد داد و پرداختن به آن صرفاً پرداختن به گذشته تاريخی نخواهد بود بلکه مضامين و مفاهيم آن همچنان در دستور روز قرار خواهد داشت و آينده ما را شکل خواهد داد.
متن مذاکرات مجلس اول که به همت غلامحسين ميرزا صالح منتشر شده و اوضاع و احوال صدر مشروطه را منعکس می کند، در چنين متنی قابل فهم تر است. اين کتابی خواندنی و آموزنده است و هر کس بر حسب علائق خود چه بسا گم شده های خود را در آن بيابد و درک علل فراز و نشيب صد ساله را برای خود آسان تر گرداند. علاوه براين هر کس از خواندن آن حظ وافر خواهد برد.
آنچه بطور مستقيم می توان از خواندن مذاکرات مجلس اول دريافت، از جمله اين است که مجلس اول مشروطه، چه جور مجلسی بوده و نمايندگان آن چه خصوصياتی داشته اند و درباره چه موضوعاتی بحث می کرده اند و سطح بحث و جدل در کجا قرار داشته است.
شگفت انگيز است که خواندن کتاب يک بار ديگر اين حقيقت را آشکار می کند که بحث ها کم و بيش در سطح امروز جريان داشته و ما به اندازه صد سالی که دوره رشد و شتاب جهان به سوی مدرنيسم بوده از آنان پيشی نگرفته ايم. نيز اين حقيقت آشکار می شود که نمايندگان مجلس اول از روحانی و روشنفکر گرفته تا کسانی که به کسب و کار و حرفه خود مشغول و مانند مشهدی باقر بقال نماينده صنف خود بوده اند، بی اندازه دلمشغول توسعه و ترقی کشور بوده اند و تا پای جان بر خواست های خود در کسب آزادی اصرار ورزيده اند. مشهدی باقر می گويد وظيفه يک وکيل اين است که از کشته شدن و مردن خوف نداشته باشد، تا اينطور نباشد نمی شود به آزادی در اينجا نطق کرد!
سير در کتاب تنها اين فايده را در بر ندارد که از چند و چون وقايع آگاه شويم، بلکه ما را از علل انقلاب و جوش و خروش تازه آگاه می کند. درجه پختگی نمايندگان در رويارويی با دربار و دولت می تواند هر خواننده ای را به حيرت بيندازد. کوشش آنها برای آنکه مستقيم با دربار رويارو نشوند و مشروطه نوپا را درگير جنگ و مبارزه با مخالفان نکنند آموختنی است. به غير از اينها هزار نکته آموزنده در اين کتاب هست.
اين گفته مشهوری است که روشنفکران صدر مشروطه خيال می کردند با تصويب قانون مشکلات مملکت حل خواهد شد و به طعنه افزوده اند نمی دانستند که با تدوين قانون بر روی کاغذ مشکلی حل نخواهد شد. با خواندن "مذاکرات مجلس اول" در می يابيم که اين حرف، انتقاد پا در هوايی بيش نيست، نمايندگان از همان ابتدا به نظارت بر اجرای قانون نظر داشتند و اهميت آن را می دانستند. جناب ميرزا ابوالحسن خان مي گفت « نظارت در اجرای آن هم داريم اما چه توان کرد که بيش از آن از دست هيچ کس بر نمی آمد.»
امور ديگر يا بسياری از امور ديگر بر همين سياق است. روشنفکران و روحانيان مجلس اول به بسياری از امور واقف بودند و به مدد همين آگاهی کار خود را از پيش می بردند. ما امروز وقتی درباره آنان و تلاش هايشان صحبت می کنيم، دشواری های بی اندازه کار آنان را در نظر نمی آوريم. برای مثال در زمينه آزادی مطبوعات، به ارتباط ارگانيکی بين آزادی مطبوعات و ديگر آزادی ها ، به دقت نظر داشتند.
عبدالحسين خان شهشهانی می گويد: « روزنامه به منزله حس مشترک است نسبت به ساير حواس در وجود مملکت. اگر بنا باشد روزنامه توقيف شود ساير حواس مختل و بی نتيجه می ماند»، و شيخ حسين می افزايد: « مملکتی که روزنامه ندارد حس ندارد و بالاترين ممالک از مشروطه و جمهوری، فرانسه است. در آنجا روزنامه آزاد است ولی به شرط اينکه مخالف با كد نباشد، و کد ما قرآن است.»
در مذاکرات نمايندگان مجلس اول شور وطن پرستی با هوشمندی و صبر و حوصله با درايت و آگاهی آميخته است. تمام سعی خود را به کار بسته اند تا هيچ چيز از جاده اعتدال خارج نشود. در عين حال خوب می دانند که بين ملت و دولت، به عبارت ديگر بين مجلس به عنوان نماينده مردم با دولت، اتحاد و يکپارچگی وجود ندارد و کوشش شان بر اين است که بدون آنکه آب را گل آلود کنند، اين اتحاد نيم بند را کم رمق تر و سست تر نکنند. توفيق يافتن يا نيافتن در اين امور به بسياری امور ديگر باز بسته بود و قضاوت در اين زمينه آسان نيست.
از ويژگی های مجلس اول اين است که با مشکلات، انباشته شده و انبوه رو به رو بود. بيهوده نيست که آقا ميرزا محمود می گويد « از روز اول که اهل اين مملکت اتفاق نموده مشروطه خواستند از کثرت ظلم بود »
ظلم به حدی دامنگير است که با وجود عدليه مردم مدام از مجلس دادخواهی می کنند. در واقع امان مجلسيان را می برند اما نمايندگان چاره ديگری هم ندارند و مجبورند به امور دادخواهان رسيدگی کنند و کميسيونی برای دادخواهی تشکيل دهند.
مجلس گرم بحث های حقوقی و قانونی است که ناگهان سر و صدا بر می خيزد و بحث را عوض می کند يا بطور طبيعی نماينده ای از موضوع ديگری سخن به ميان می آورد. نمونه هايی از اين دست فراوان است: « چون در بين خواندن نظامنامه صدای داد و فريادی از پايين عمارت بلند شد، تحقيق کردند معلوم شد جماعت قصاب ها هستند که با چوبدارها نزاع نموده اند؛ و نيز عريضه ای از طرف تماشاچيان به مجلس محترم دادند در خصوص اينکه نبايد امين السلطان وارد اين مملکت بشود»
اين مشکلات سبب می شود که گهگاه مباحثات مجلس بکلی درهم برهم می شود. در ميانه يک بحث حقوقی ناگهان موضوع نان و گوشت به ميان می آيد. يا بحث مشکلات مرزی و حمله نيروهای روسيه به روستاهای مرزی، و از اين قبيل. تلگراف های مدام انجمن های ايالتی و ولايتی از شيراز گرفته تا رشت و تبريز بخش ديگر مشکلات مجلس را می سازد. خلاصه هزار مشکل دامنگير نمايندگانی است که عمر و همت خود را بی جيره و مواجب در خدمت عموم گذارده اند.
اهميت کتاب مذاکرات مجلس اول را در نوشته های کوتاهی از اين دست نمی توان به خوبی نشان داد. همين قدر می توان گفت که از اين پس هيچ تحقيقی درباره مشروطه ايران بدون مراجعه به اين کتاب جدی نخواهد بود.
اين گزارش بجز اين مقدمه و يک گفت و گو درباره ويژگی های مجلس اول مشروطه، شامل گفت و گوی جدی تری در باب مشروطه است . شايسته بود گزارشی نيز از مذاکرات بعضی روزهای مجلس فراهم می آمد تا مشتی باشد از خروار يک کتاب ۸۵۰ صفحه ای به قطع رحلی که علاوه بر متن مذاکرات سه سال اول مجلس مشروطه، يک مقدمه جانانه و چند افزوده مفيد مانند قانون مطبوعات را در بر دارد، اما برای آنکه مطلب از آنچه هست درازتر نشود، از آن صرف نظر کرديم.
کتاب به سرمايه انتشارات مازيار در قطع رحلی و با چاپ و صحافی خوب در تهران منتشر شده است.